ساختن ملات گچ و ملات گچ و خاک

ساختن ملات گچ و ملات گچ و خاک:

ابتدا قدری آب درون استانبولی می ریزند (حداکثر نصف حجم استانبولی چون اگر در ساخت ملات گچ،میزان آب، زیاد تر از حد لازم باشد، گچ کشته می شود.) آنگاه گچ و یا مخلوط گچ و خاک را درون آب به اندازه ای می ریزند که که سطح گچ و یا گچ و خاک از سطح آب بالاتر بیا ید و تقریبا آب دیده نشود آنگاه این مخلوط را تقریبا ۵تا ۶ دقیقه بحال خود گذاشته و بعد از یک گوشه ملات را هم زده وازآن استفاده می کنند. اما برای ساختن سایر ملات ها آب را روی ماده می پاشند.(علت پاشیدن گچ و خاک درون آب آن است که تمام ذرات گچ در مجاورت آب قرار گیرد.)
مقدار آبی که یک کیلو گرم پودر گچ احتیاج دارد تا ملات شود از لحاظ تئوری ۰٫۲ لیتر است یعنی تقریبا ۲۰ درصد وزن گچ  ولی عملا برای اینکه شکل پذیری بهتری در ملات گچ ایجاد شود،  و کارگران مجال کار کردن با آن را داشته باشند ، باید به ملات گچ حدود ۷۰ تا۸۰ در صد وزنش آب اضافه نمود.
گچ در موقع ملات سازی تقریبا تا حدود ۱۵ تا۲۰ درجه گرم تر از محیط کارگاه می شود بنابر این از لحاظ تئوری می توان آنرا در دماهای زیر صفرنیز مصرف کرد ولی عملا در کارگاه باید از این کار خودداری کرده و ملات گچ را در دماهای کمتر از۵یا۶ درجه بالای صفر مصرف ننماییم.
گچ بعد از پختن به دو صورت بکارمی رود :
۱– به صورت زنده: که به جهت ساخت قالب های مخصوص اندود روی بناها بکار می رود و برای ساختن آن، گچ را توی آب ریخته و بلا فاصله کاررا آغاز می کنند .قدرت گیرایی گچ زنده بسیار زیاد است.در طاق زنی سنتی که آجر روی آجر می آید و بلافاصله باید بچسبد از گچ زنده استفاده می کردند. البته باید توجه داشت گچ زنده عمدتا با خاک در طاق زنی ها مورد استفاده قرار می گیرد؛ چون خاک هم خاصیت چسبندگی دارد وهم مدت گیرایی را زیاد می کند.
۲– بصورت گچ کشته: به علت زود گیر بودن گچ زنده ملات آن را بسیار کم درست می کنند ( حداکثر به اندازه یک استانبولی ) لذا نمی توان سطوح زیادی را با آن سفید کرده و کاملا صیقلی کرد( زیرا قبل از آنکه بتوانیم سطح گچ را با ماله پرداخت کنیم؛ گچ سخت شده و حالت پلاستیک بودن خود را از دست می دهد؛سخت شدن ملات گچ را با خشک شدن نباید اشتباه گرفت) از گچ کشته روی اندود استفاده می کنند؛ تا بتوان سطحی وسیع وکاملا صیقلی بدست آورد.
گچ کشته ملات گچی است که سخت نمی شود وتا قبل از خشک شدن حالت پلاستیسیته خود را از دست نمی دهد.
البته باید توجه داشت که ضخامت گچ کشته حداکثر نباید از یک میلیمتر تجاوز کند زیرا در غیر اینصورت پوسته پوسته شده و از سطح کار جدا می شود. رنگ آمیزی معمولا روی گچ کشته،صورت می گیرد.
ساختن گچ کشته:
برای ساختن ملات گچ کشته، ابتدا گچ را از الک های بسیار ریز رد می کنند؛ آنگاه آن را مانند ملات معمولی گچ می سازند. ولی بلافاصله پس از آنکه دانه های گچ را داخل آب ریختند با دست آنرا مالش داده و مانع سخت شدن آن می شوند. و بدین طریق پس از ده تا دوازده دقیقه که ملات گچ را مالش دادند؛ این ملات سخت نمی شود که به آن در اصطلاح بنائی، گچ کشته می گویند.
ملات کشته به علت آنکه سخت نمی شود به کارگران گچ کار فرصت می دهد تا سطوح وسیعی را بوسیله ماله کاملا صیقلی کنند.
در بعضی از مناطق ایران بجای گچ کشته، روی قشر نهایی را گچ نظر می کشیدند که نتیجه اش زیاد مطلوب نبود و پس از مدتی گچ پوسته پوسته می شد. معمولا وقتی از گچ نظر استفاده می کردند، که  زیرین گل و ریگ بود. این روش بیشتر در مناطق مرکزی چون یزد و کرمان معمول بوده است.
ملات گچ در قسمت های مختلف ساختمان به دو گونه مصرف می شود :
۱– ملات گچ وخاک:
ملات گچ جزء ملات های زود گیراست. خاک مورد مصرف در این ملات خاک رس است که باید سَرَند (الک) شده و به نسبت ۵۰ درصد با گچ مخلوط شود.
به نسبت زودگیر یا دیرگیرتربودن گچ ممکن است درصد خاک بیشتر یا کمتر از ۵۰ درصد باشد. هر قدر گچزودگیرتر باشد یا به اصطلاح کارگاهی هر قدر گچ تیزتر باشد باید درصد خاک مورد مصرف در ملات گچ و خاک بیشتر باشد. وجود خاک درملا ت گچ وخاک اولا ملات را پلاستیک تر می کند ثانیا ملات را دیر گیرتر می کند و بالاخره از لحاظ اقتصادی نسبت به ملات گچ به صرفه تر است.
از ملات گچ وخاک علاوه بر تیغه های ۵ سانتیمتری ، در زیر سازی سفید کاری نیز استفاده می کنند . بدین طریق که روی دیوار آجری را  ابتدا شمشه گیری کرده و سپس بین فاصله های شمشه گیری را با ملات گچ وخاک پر می نمایند. همچنین ازاین ملات درساختن طاقهای ضربی هم استفاده می شود.
باید توجه کرد که استفاده از ملات گچ و خاک فقط در مناطقی که رطوبت هوا زیاد نیست و اصولا آب و هوا خشک است، منطقی است و در شهرهای مرطوب مانند گیلان و مازندران این ملات به سرعت رطوبت هوا را گرفته و فاسد می شود .
عیب ملات گچ و خاک این است که ترک می خورد . سابقا برای جلو گیری از ترک خوردگی موی اضافه و باقیمانده در دباغی ها را که مخلوطی از پشم و کرک بود، داخل اندود گچ و خاک می ریختند.
۲– ملات گچ
اگر در محلی از ساختمان به ملاتی نیاز داشته باشیم که از ملات گچ وخاک زود گیر تر باشد ویا رنگ سفید ملات گچ برای ما مطرح باشد؛ از ملات گچ استفاده می کنند؛مانند سفید کاری اتاقها و همچنین در محل هایی که احتیاج به تکیه گاه موقت داریم و می خواهیم آجر را با یک تکیه گاه نه چندان محکم به دیوار متصل کنیم(اصطلاحا به آجری که بوسیله گچ به سطح عمودی دیوار چسبانیده می شود پکفته یا پاکوفته می گویند). در بسیاری موارد روی گچ کاری را رنگ نمی کردند، چون سفید را مقبول می دانستند ولی برای ازاره هایی که در معرض تماس و آلودگی قرار داشت داخل گچ کتیرا می ریختند؛ که مانند مرمر مصنوعی می شد.(گاهی نیز به اندود گچ لاجورد (رنگ آبی)، شنگرف (رنگ آب هندوانه ای)، یا روی سخته (آنتیموان،رنگ زرد کمرنگ) ویا برگ کاسنی (رنگ سبز) اضافه می کردند، تا رنگی شود. امروزه برای رنگ آمیزی از رنگ روغن روی گچ استفاده می کنند.
زمان گرفتن ملات گچ:
گچ ساختمانی باید زود شروع به گرفتن و سخت شدن کند و سخت شدن آن نیز باید زود به پایان برسد. گچ ساختمانی مرغوب آن است که شروع زمان گرفتن آن زود تر از ۸ دقیقه و بیشتر از۲۵ دقیقه نباشد؛ و پایان سخت شدنش زودتر از ۲۰ دقیقه و دیر تر از یک ساعت نباشد.
اندازه گیری زمان شروع وپایان گرفتن گچ:
اگر در یک ظرف مقداری آب بریزیم و روی آن به مقداری لازم گچ اضافه کنیم،  شروع زمان سخت شدن ملات گچ از لحظه ای است که اگر داخل مخلوط را بوسیله میخی خط بیاندازیم بلا فاصله جای خط پر نشود؛ و پایان زمان سخت شدن از لحظه ای است که اگر روی ملات سخت شده را با انگشت ضربه بزنیم روی ملات در محلی که ضربه زده ایم آب ظاهر نشود. (مقداراین ضربه باید در حدود ۰٫۵ کیلوگرم بر سانتیمتر مربع باشد) باید توجه داشت که گچ سخت شده شکل پذیری خود را از دست می دهد و دیگر قابل مصرف نیست. خشک شدن گچ با توجه به گرمی و سردی هوا ممکن است از چند ساعت تا چند روز طول بکشد. خشک شدن گچ زمانی پایان می یابد که رنگ آن کاملا سفید شود. همان طور که گفته شد، با افزودن بعضی مواد به ملات گچ وملات گچ وخاک می توان این ملات را زود گیر یا دیر گیر تر نمود که بعضی از این مواد به شرح زیر است:
اگر ۲ درصد وزن گچ ، به آن نمک طعام NaCI اضافه کنیم، گچ را زود گیر کرده ایم که آغاز گرفتن پس از۳ دقیقه است و اگر۱۰ درصد وزن گچ به آن نمک طعام اضافه کنیم آن را دیر گیر تر کرده ایم که آغاز گرفتن پس از ۱۲ دقیقه است.و هر چه از این مقدار بیشتر نمک طعام اضافه کنیم زمان گیرش به تعویق می افتد.مثلا با افزودن ۱۰درصد زمان گیرش به تعویق می افتد و به ۱۲٫۵ دقیقه می رسد.
سریش نیز گچ را کند گیر می کند اگر به ملات گچ ازیک درصد تا ۶ درصد وزن آن سریشم اضافه کنیم آغاز گرفتن آن از ۱۲٫۵ دقیقه تا ۳۸ دقیقه به تاخیر می افتد. اگر به ملات گچ از۰٫۱ تا ۰٫۵ درصد وزن گچ سریشم اضافه کنیم زمان آغاز سخت شدن آن از ۱۰ دقیقه تا ۲ ساعت به تاخیر می افتد.
با افزودن ۰٫۵ درصد تا یک درصد وزن گچ براکس به فرمول H2O و Na2B4O7  زمان آغاز گرفتن گچ از ۱۵ دقیقه تا ۱٫۵ ساعت به تاخیر می افتد.
اگر به ملات گچ تا یک درصد وزن آن زاج سفید اضافه کنند زمان آغاز گرفتن آن تا ۱۵٫۵ دقیقه به تاخیر می افتد ولی اگر مقدار زاج سفید را اضافه کرده و آن را تا ۵ درصد برسانند ملات گچ تند گیر شده و زمان آغاز گرفتن آن به ۷ دقیقه می رسد.تاثیر زاج در عمل گیرش دقیقا عکس نمک طعام است.
کتیرا هم که برای مرمری کردن گچ مورد استفاده قرار می گرفت، گچ را کند گیر می کند.
گچ از لحا ظ شیوه ساخت به  صورت های زیر بکار می رود:
۱–  گچ تیز یا اصطلاحا تیزون
۲–  گچ بوم
۳–  گچ آسترکاری
۴–  گچ خوش مایه
گچ تیز یا تیزون:
در ظرف به مقدار یک پیمانه آب ریخته ودو پیمانه گچ را بطور ملایم بر کل سطح آب می پاشیم تا کاملا سطح آب را بپو شاند سپس  هم می زنیم (ورز می دهیم) این گچ پس از استفاده خیلی سفت و سخت می گردد. از این گچ بیشتر در ساخت قالب های مخصوص استفاده می شود.
گچ آستر کاری:
برای آستر کاری مخلوطی از خاک رس و گچ را به نسبت ۲ پیمانه گچ و ۱ پیمانه خاک رس با آب مخلوط می کنیم، اگر بخواهیم مقاومت گچ بیشتر شود این نسبت می تواند به یک به یک نزدیک شود و بالعکس.
گچ بوم:
گچی سفت و سخت است که هم می تواند با رنگ های پودری موجود ترکیب شود و هم اینکه قابلیت دَم بُر خوردن را نداشته باشد (در مقابل برش خوردن مقاوم  بوده و خراشیده نشود )برای ساختن این گچ تقریبا ۱٫۵ پیمانه آب و یک پیمانه گچ مخلوط می شود.
بوم سازی یا بستر سازی:
تهیه یک زمینه ی تخت جهت اجرای طر حهای تزیینی  روی آن مانند گل سازی و … بوم بایستی از مقاومت بالایی بر خوردار باشد.
بوم کار:
سطح زمینه ای است کاری که با مخلوط ملات گچ و پودر رنگِ بوم سازی ساخته شده و زمینه را برای کار و رو سازی آماده می کند.
دَم بُر :
نام قلم گچبری است که با نوک تیز آن گچ را برش می دهند.
گچ خوش مایه:
معمولا بر روی بوم کار، بکار رفته و گچبری ها و گل و برگ سازی بوسیله آن صورت می گیرد. از اینرو برای ساخت گچ خوش مایه اولا گچ بایستی خوب الک شده کاملا نرم باشد، همچنین باید به نسبت درصد آب و گچ بایستی  بسیار دقت کرد، چرا که اگر خیلی سفت شود قابل برش خوردن نیست واگر نرم باشد نمی توان آنرا بکار گرفت؛ بنا براین برای پیدا کردن نسبت مناسب ابتدا مقدار کمی گچ  را در ظرفی  به نسبت ۳٫۵ پیمانه آب ویک پیمانه گچ  ریخته،می گذاریم خودش را بگیرد، پس از آزمایش و پیدا کردن نسبت صحیح آب و گچ ،برای ساخت کلی اقدام می کنیم.
کاربرد گچ خوش مایه:
۱– ساختمان سازی، اصطلاحا روسازی گچبری و یا گل و برگ سازی
۲– ابزار زنی
ضخامت گچ خوش مایه برای کار های گچ بری:
۱– گچ اندازی با ضخامت ۲ الی ۳ میلی متر
۲– گچ اندازی با ضخامت ۱ الی ۵ سانتی متر و یا بیشتر برای گچ بری برجسته مانند دور قلاب سقفی ،ساخت حاشیه و غیره
۳– گچ اندازی به ضخامت ۱۵ الی ۲۰ سانتی متر برای سر ستون، چنگ و موتیف های گل سازی و غیره.