انواع گچ بری

انواع گچ  بری:
گچ  بری شیر و شکری:
از گچ  بری های اصیل و قدیمی دوران اسلامی است.  فرورفتگی وبرجستگی آن بسیارکم حدوداَ ۲ الی ۳ میلیمتراست. دراکثرخانه های قدیمی یزد دربالای پنج دری ها وسه دری ها نمونه های خوب آن دیده می شود. نقش های بالای پنج دری ها وسه دری ها به دودسته افقی وعمودی تقسیم می شوند که یک درمیان کنارهم قراردارند یعنی یک نقش افقی کناریک نقش عمودی قرارمی گیرد وهمین طورتکرار می شود. این نقش ها ریزو ظریف اند وانواع گوناگون دارند که چند نمونه آن به قرار زیراست :
۱– خیزو یا خیزآب:
یعنی موج آب که هم به صورت نقش شکسته اجرا می شود وهم گردان وجزو نقش های افقی است.درسرزمین های کویری چون یزد که مردم درآرزوی آب وسبزه وآبشاربودند این نقشها زیاد مرسوم بود.
۲- نیژ:خزه:عشقه: (nizh: ashagheh)
که نقش گیاهانی است که به درخت می چسبند و رونده اند مثل خزه، پیچک و …
۳- غژر یا ژغر = زغر = آبشار
۴- برساوشده:
خوشه انگوریا گندم درنقش های عمودی یا نقش هایی ازحیوانات تخیلی چون اژدها وسیمرغ ویا حیواناتی که دردسترسشان بود درترکیب با هم مثل مارولک لک، تازی وآهو…نقش این حیوانات آن قدربرساو شده که شکل واقعی خود را ازدست داده وبه صورت یله وآبستره درمی آمد. (یله اصطلاح فارسی و معادل آبستره Abstract فرنگی است.)
((برساو: استيلیزه: برساب: مثلاَ، برساو شده کوه یک مثلث است برساو شده خورشید یک گل آفتاب گردان است.)) (برساو نیز فارسی است و معادل استیلیزه فرنگی است.)
گچ  بری با نقش برجسته
دراین نوع گچ  بری، گچ  را درزمینه به صورت اندود کار می کردند بعد نقش مورد نظر را روی آن در می آوردند.برجستگی این نوع گچ  بری بیشتر از شیروشکری است طبیعی است که نقوش گل وبته برای گچ  بری برجسته و نقوش هندسی برای گچ بری شیروشکری مناسب تر بوده است.
گچ  بری زبره (zebreh):
برجستگی این گچ  بری از نوع گچ  بری برجسته بیشتر اما از نوع برهشته کم تر است در این گچ  بری گوشه های نقش بدون مالش وپرداخت کردن کار می شده وگوشه ها تیز بوده اند.لذا گوشه ها، نقش بریدگی وتیزی پیدا می کرد. این گچ  بری ریزه کاریهای زیادی ندارد وبیشتر در کتیبه های بناهای مذهبی ایران دیده می شود.
گچ  بری برهشته (هشته = بیرون آمده):
برجستگی این نوع گچ  بری نسبت به زمینه زیاد است به طوری که قسمت های گچ  بری شده برآمده وبیرون زده است. اگر چه سابقه تاریخی گچ  بری برهشته به پیش از اسلام می رسد، مثلا ُکاخ نیشابور در دوره ساسانی اما نمونه های آن را می توان در دوره رازی و آذری دید، مثل بنای دوازده امام یزد مربوط به قرون چهارم و پنجم هجری یا  محراب های قرن هشتم  مثل محراب الجایتو مسجد جامع اصفهان و محراب مسجد گلپایگان ، که گچ  بری های بسیار نفیسی دارند.
گچ  بری لکه یا کلوخی:
این نوع گچ  بری در قرن سیزدهم هجری به دلیل نفوذ هنر مغرب زمین به ایران معمول شد که به نحو زننده ای برجستگی آن زیاد بود و به نام گچ  بری کلوخی مشهور شد.در کاخ های دوره ناصری گچ  بری ها بیشتر کلوخی بودند نمونه های آن در کاخ بادگیر تهران (بالای ازاره های ایوان رو به جنوب) و همینطور در کاخ الماس دیده می شود که حتی طرحهای آن نیز ایرانی نیست.
گچ  بری پته:
سابقه گچ  بری پته به قرن هشتم هجری می رسد. در این نوع گچ  بری کرباس را آهار می زدند به طوری که مثل مقوا می شد بعد روی آن گچ  می کشیدند و روی آن،گچ  بری مورد نظر را انجام می دادند. پس از آن کرباس گچ  بری شده را به صورت آمود روی دیوار می چسباندند.برای چسباندن کرباس روی دیوار علاوه بر چسب از میخ استفاده می کردند. البته سر میخ ها را به شکل های گوناگون مخروطی و… در می آوردند که خود جزء تزیین می شد.نمونه خوب گچ بری پته را در زیر گنبد سلطانیه(قسمت های گلابی شکل)می توان دید.
به طور کلی گچ  بری ها یا به صورت قالبی یا در جا کار می شدند؛که گچ  بری پته از نوع قالبی است؛از این نظر که جداگانه ساخته و نصب می شده است.
گچ  بری مشبک (توری):
گاهی پنجره ها یا روزن ها را نیز با گچ  بری درست می کردند، مثلاُ در مسجد شاه ولی تفت، قطعات گچ  مثل تور به هم بافته شده که به باریکی یک سنجاق هستند ونمونه ای از شاهکارهایی هنر گچ  بری محسوب می شوند. شیوه کا ر این گچ  بری بدین صورت بوده است که گچ  بر ابتدا لایه ای از گچ  را با فاصله حدود ۱۵الی ۲۵ سانتیمتراز زمینه اصلی بوجود می آورد؛و بعد از این که گچ  خود را گرفت به طرح اندازی نقش مورد نظر پرداخته ودرمرحله آخر زمینه طرح را خالی می کرد تا طرح مورد نظر را به صورت مشبک بوجود آورد.
گچ  بری معرق (تراش):
روش گچ  بری معرق همانند کاشی معرق است.ابتدا ملات گچ  رنگی را که از قبل آماده شده روی سطح صافی می ریختند و پیش از آنکه گچ  خود را بگیرد آنرا به شکل دلخواه می بریدند سپس قطعات بریده شده از گچ  را با رنگ های مختلف و نقوش مورد نظر در کنار هم می چیدند و پشت آن ملات گچ  می ریختند تا تمام زمینه کار یکپارچه شود و در نهایت قطعه بدست آمده را بوسیله دوغ آب گچ  در محل کار می چسبانند.نمونه این کار در مشهد اردهال کاشان و محراب مسجد میدان ساوه یافت میشود. پیاده کردن نقش،یا نقش اندازی و گرته زنی به این صورت بوده که ابتدا طرح مورد نظر را روی کاغذ رسم کرده و طرح را سوزن سوزن می کردند؛سپس گرد ذغال را داخل کیسه ای پارچه ای ریخته و روی سوراخ ها به کیسه ضربه می زدند تا گرد از سوراخ ها به سطح زیرکاغذ نفوذ کرده و نقش را پیاده کند.
گچ  بری لایه ای
نوع دیگر از گچ  بری تراش است وبیشتر برای گچ  بری رنگی که بخواهند به چند رنگ مختلف در آید کار می شود، روش کار بدین صورت است که لایه گچ  کشته را در محلی که قبلاً با گچ  زنده زیر سازی و صاف شده است، می کشند و لایه های بعد را نیز به همین ترتیب کار می کنند، هر لایه رنگ خاصی دارد و بعد با کاردک و ابزار گچ  بری شروع به در آوردن طرح ها با رنگ های مختلف می کنند،ضخامت هر لایه نباید بیشتر از ۱ تا ۲ میلیمتر باشد زیرا باعث ترک خوردن لایه گچ  می شود.
گچ  بری توپر و تو خالی
این اصطلاح برای تکنیکی به کار برده شده که از نظر عمل و تاثیر با گچ بری برجسته کاملاً فرق دارد،در این تکنیک طرح تزئینی در سطح صاف به عمق کمتر از ۲ سانتی متر کنده می شود تا در عقب، سطحی به موازات سطح جلو تشکیل دهد و خطوط اصلی طرح یا مستقیم و یا با ضربات مایل که از حیث عمق یکنواخت است کنده و بریده می شود.
گچ  بری کشته بری
در ابتدا گچ  زبره نیم کش بر روی محلی که بخواهند کشته بری انجام دهند کشیده شده و بعد روی آنرا گچ  نرمه می کشند و پس از آنکه این گچ  خود را گرفت یک لایه دیگر گچ  نرم به قطر ۱تا ۲ میلیمتر میکشند و پس از گرفتن این گچ  که آب آن زیادتر و نرمتر از لایه زیرین  بود طرح را روی آن پیاده می کردند و با استفاده از دَم بُر اطراف طرح را خط می انداختند تا به زمینه سفت زیرین برسند. پس از آن بوسیله بومخار قسمت های اضافی را از زمینه جدا می کردند تا طرح کشته بری بدست آید. این شیوه بیشتر در دوره صفوی رایج بود.
گچ  بری تخمه کن ( تخمه بری )
در برخی از کارهای گچ بری مثل کاشی بصورت (لعاب پران) عمل می‌کردند، که این گچ  بری را تخمه کن می‌گویند یعنی برای تنوع قسمتی از گچ بری را که معمولا وسط نقش بوده به اندازه یک عدس می‌پراندند.
عمده ماده اصلی برای استفاده در تخمه درآوری،گچ  سفید و نرم است که اول بایستی مقدار گچ  لازم غربال شده و به یک درجه از نرمی برسد، آنگاه بایستی با آب مخلوط شده و خمیر نرم ویکدستی را بوجود آورد؛ سپس خمیر گچ  در سطح دیوار مالیده شده و صاف و یکدست می گردد واین زمینه ی کار تخمه درآوری می باشد .این نوع گچ بری به سه روش اجرا میشود.
نکته مهم دیگر در این تزئین که فرق این تزئین را با نقاشی روی گچ  از لحاظ ظاهر مشخص میکند؛ این است که در نقوش تخمه درآوری سایه روشن وجود ندارد در حالی که در نقوش دیگر روی گچ  ممکن است سایه پردازی انجام شود.
دیگر اینکه از لحاظ استحکام نقوش و ماده بکار رفته شده روی زمینه و ظرافت ، قابل مقایسه با روش های دیگر نیست .
دیگر اینکه نقوش آبرنگی روی گچ  در اثر مرور زمان ممکن است فرسوده شده و شفافیت خود را از دست دهند؛ همچنین مواد رنگی چسبندگی خود را کم می کنند؛ لذا رنگ در سطح تزئین به خطر افتاده و امکان ریزش و از بین رفتن آن وجود دارد.
اما در نقوش تخمه درآوری به لحاظ این که گچ  و رنگ در عمق فرو رفته و مجدداً به سطح آمده این عوارض مشاهده نمی شود و هنگام عمل مرمت نیز کار با اصول بهتری انجام می شود.
شایان ذکر است که انتخاب مکان مورد نظر برای روش تخمه در آوری مهم است زیرا رطوبت از عواملی است که با گچ  سازگاری ندارد و قرار گرفتن محل تزئین در جریان رطوبت هر چند کم باشد به علّت خاصیت مکش رطوبت توسط گچ  ،اثر را نابود می کند و رنگ ها و گچ  پوسیده می شوند.
به همین علت یکی از موارد استفاده این تزئین روی سردر ها و مقرنس ها میباشد که احتمال نفوذ رطوبت کم است و یا در بدنه هایی از دیوار به کار میرود که درصد رطوبت آن بسیار ناچیز باشد ویا اصلاً نداشته باشد.
آنچه مسلم است این است که بسیاری از نقوش و رنگ ها را میتوان در سطح مورد اطمینان با روش تخمه درآوری به اجرا در آورد و از ظرافت این تزئین نسبتاً با دوام بهرمند گردید.
ابزار های مورد استفاده برای اجرای روش تخمه درآوری در تزئین دیوار عبارتند از: انواع کاردک های نوک پهن و نوک باریک،ظرف مخصوص خمیر کردن گچ  (استانبولی)، ماله برای صاف کردن سطوح گچ  و غربال
تنگ بری:
در این روش از حفره های گچ ی به شکل تنگ ها یی در تزئینا ت استفاده می شود.نمونه ها ی این گچ  بری را در عالی قاپو اصفهان یا مسجد شیخ صفی اردبیل می توان دید.
گره در گچ  بری:
همزمان با بکار بردن گره ها در آجر، کاربرد گره در گچ  بری نیز آغاز میشود نمونه بارز آنرا میتوان در محراب مسجد جامع فَریومد مشاهده نمود که نفیس ترین نوع گره کاری گچ  بری است